Bespaar erfbelasting maar voorkom ontduiking van de wet door het opstellen van huwelijkse voorwaarden; de Hoge Raad creëert duidelijkheid

In een recente uitspraak van de Hoge Raad van 16 februari 2024 is duidelijk vastgesteld onder welke omstandigheden het opstellen of wijzigen van huwelijkse voorwaarden met een ongelijke verdeling kan worden beschouwd als het ontduiken van de (belasting)wet (fraus legis). Dit betekent niet dat het opstellen van huwelijkse voorwaarden met een ongelijke verdeling niet mogelijk zou zijn; integendeel, het gaat om uitzonderlijke gevallen. De Hoge Raad oordeelde in dit geval dat het opstellen van huwelijkse voorwaarden met een ongelijke verdeling geen schenking vormt, noch een fictieve erfrechtelijke verkrijging.

In het kort: wat zijn huwelijkse voorwaarden of partnerschapsvoorwaarden?
Omdat huwelijkse voorwaarden en partnerschapsvoorwaarden gelijk zijn voor de wet, wordt in dit artikel omwille van de leesbaarheid alleen over huwelijkse voorwaarden gesproken.

Als je getrouwd bent, dan zit daar ook een financiële kant aan. Iedereen die voor 1 januari 2018 trouwde deed dit automatisch in gemeenschap van goederen. Alle bezittingen en schulden werden gemeenschappelijk, behalve erfenissen en schenkingen met een specifieke clausule. Sinds 1 januari 2018 is het huwelijksvermogensrecht veranderd; sinds die datum trouw je in de beperkte gemeenschap van goederen. Bepaalde bezittingen en schulden vallen niet in de gemeenschap.

Als echtgenoten willen afwijken van deze wettelijke regeling, kunnen ze huwelijkse voorwaarden laten opstellen bij de notaris, wat normaliter voor het huwelijk wordt gedaan.

Echtgenoten kunnen ook tijdens het huwelijk huwelijkse voorwaarden opstellen, wijzigen of opheffen. Het bekendste voorbeeld is wanneer een van de twee echtgenoten een bedrijf start of opheft. Je wilt namelijk niet dat de problemen van de BV ook tot relatieproblemen leiden. Om dit te voorkomen stel je voorwaarden op waarin je het vermogen en de schulden van de BV niet zult delen. Maar als je stopt met je bedrijf wil je mogelijk wel weer de vruchten van het harde werken delen. Daarvoor zul je de voorwaarden moeten aanpassen. Het wijzigen van de huwelijkse voorwaarden naar een algemene gemeenschap van goederen wordt niet als schenking gezien en kan leiden tot erfbelastingbesparing.

De ongelijke verdeling; besparing of bezwaring van de erfbelasting. Is er sprake van schenking?
Over wat je zelf bezit hoef je bij het overlijden van jouw echtgenoot/echtgenote op grond van het huwelijksvermogensrecht geen erfbelasting te betalen. Veelal bezitten echtgenoten elk 50% van het gezamenlijke bezit. Dus bij het overlijden van een van de twee echtgenoten wordt over 50% van het bezit erfbelasting geheven. Maar als je bijvoorbeeld de bezittingen ongelijk over elkaar verdeelt bijvoorbeeld 10% versus 90% en de echtgenoot/echtgenote die 10% bezit overlijdt, wordt erfbelasting geheven over die 10%. Het klinkt aantrekkelijk om, als je weet dat een van de twee echtgenoten op korte termijn komt te overlijden, snel nog de deelgerechtigdheid in de huwelijkse voorwaarden aan te passen. Maar het wijzigen van de deelgerechtigdheid vanwege een aankomend overlijden mag niet. Dat heet ‘wetsontduiking’ (fraus legis). Dit is een van de belangrijkste uitzonderingen waarbij de huwelijkse voorwaarden tijdens een huwelijk niet mogen worden aangepast.

Het gevolg van wetsontduiking is dat de Belastingdienst een streep door de ongelijke deelgerechtigdheid zal zetten. De langstlevende echtgenoot/echtgenote zal hierdoor – bij overlijden van zijn echtgenote of haar echtgenoot – 50% via het erfrecht (belast met erfbelasting) verkrijgen en 50% (onbelast) krachtens huwelijksvermogensrecht.

Nieuw kader door de Hoge Raad
De Hoge Raad heeft in zijn arrest van 16 februari 2024 duidelijker gemaakt wanneer sprake is van wetsontduiking bij het opstellen/wijzigen van huwelijkse voorwaarden, waarbij aan twee voorwaarden moet worden voldaan:
(i) indien het ontgaan van erfbelasting het doorslaggevende motief is geweest voor het aangaan van de huwelijkse voorwaarden; en
(ii) indien op het moment van aangaan/wijzigen van de huwelijkse voorwaarden zo goed als zeker is dat de voor het kleinste deelgerechtigde echtgenoot (10%-gerechtigde), eerder zal overlijden dan de voor het grootste deelgerechtigde echtgenoot (90%-gerechtigde), waardoor zich een vermogensverschuiving zal voordoen. De wijziging in de gerechtigdheid tot de huwelijksgemeenschap kan dan geen andere praktische betekenis hebben dan het vermijden van erfbelasting.

Hoe verder te gaan
Het is begrijpelijk dat echtgenoten financieel goed voor elkaar willen zorgen. Het aangaan/wijzigen van huwelijkse voorwaarden door het opnemen van een ‘ongelijke verdeling’ biedt een mogelijkheid om invulling te geven aan deze wens. Dit is ook een recht waaronder bijna alle omstandigheden een beroep op kan worden gedaan, maar dus niet altijd.

Elke situatie moet afzonderlijk worden beoordeeld op basis van de feiten en omstandigheden.

Tot slot
Het opstellen van een ongelijke verdeling van de gemeenschap kan fiscaal gunstig zijn. Raadpleeg uw notaris of fiscalist voor advies en begeleiding. Zij helpen u graag verder.

Met dank aan Alain Lampo voor zijn bijdrage aan de opzet van dit artikel.